بررسی جایگاه ایران در تحقیق و توسعه؛
مسیر پژوهش ایران به ایستگاه فناوری خواهد رسید؟
جاوید شو: تحقیق و توسعه یک محرک مهم برای رشد اقتصادیست و هر یک دلاری که در تحقیق و توسعه سرمایه گذاری می شود، حدودا دو دلار در ازای آن به دست می آید. جایگاه ایران در فاکتورهای جهانی تحقیق و توسعه کجاست؟ آیا پژوهش در ایران به فناوری ختم خواهد شد؟
به گزارش جاوید شو به نقل از ایسنا، از اوایل قرن بیستم میلادی مفهوم «تحقیق و توسعه» (R&D) که در اروپا با نام «پژوهش و توسعه فناورانه» شناخته می شود، تبدیل به یک کلیدواژه جهانی در کشورهای صنعتی شد. نوآوری هایی که منجر به محصولات جدید و فرآیندهای جدید می شوند، معمولاْ ریشه در تحقیقات دارند و مسیر آن از ایده آزمایشگاهی شروع و به تولید در مقیاس بزرگ و معرفی به بازار می رسد. اساس هر نوآوری، یک اختراع است و اختراعات از تحقیقات به دست می آیند. در اروپا، آمریکا و ژاپن مفهوم واحد تحقیق و توسعه، بخشی جدایی ناپذیر از برنامه ریزی اقتصادی دولت و بخش های صنعتی خصوصی بوده است.
در سالهای اخیر موضوع پژوهش، فناوری و نوآوری در ایران مورد توجه قرار گرفته و سیاستگذاری هایی در این راه انجام شده است. با این حال؛ مسیر پژوهش به فناوری در کشور، حل مسائل و نیازهای کشور بوسیله فناوری، با چالش هایی مواجه می باشد.
برای واکاوی بیشتر این موضوع، جایگاه ایران را در بعضی فاکتورهای مهم پژوهش و فناوری مورد بررسی قرار دادیم.
آمار انتشار مقاله های علمی یا تولید علم
یکی از بخش های مهم حوزه پژوهش که در سالهای اخیر سیاستمداران و مسئولان کشور توجه زیادی به آن داشته اند، آمار انتشار مقالات علمی است که از آن با عنوان «تولید علم» یاد می شود.
داده های مربوط به انتشارات علمی در دو پایگاه علمی بین المللی وب آو ساینس (WOS) و اسکوپوس در دسترس هستند. برمبنای آخرین آمار پایگاه WOS؛ ایران از نظر انتشارات علمی و تولید علم در جایگاه ۱۶ جهان و اول منطقه قرار دارد.
همچنین بررسی آخرین آمار پایگاه اسکوپوس نشان میدهد ایران رتبه ۱۵ جهان و اول منطقه را از نظر انتشارات علمی به خود مختص کرده است و رتبه جهانی انتشارات علمی ایران در پایگاه وب آو ساینس در سال ۲۰۲۱ یک رتبه نسبت به سال قبل کاهش داشته است.
وضعیت کیفیت مقالات انتشار یافته در ایران
باید توجه داشت که بااینکه آمار انتشار سالانه مقالات یک کشور، می تواند حائز اهمیت باشد، ولی از آن مهم تر، توجه به کیفیت مقاله ها است. در دنیای علم، یکی از شاخص هایی که کیفیت انتشارات علمی و مقالات را مشخص می کند، تعداد استنادات مقالات است. منظور از استنادات مقالات آنست که یک مقاله علمی، بعد از انتشار مورد توجه پژوهشگران دیگر قرار بگیرد و در مقالات خود به آن مقاله استناد کنند.
از آن جا که تعداد مقالات انتشار یافته توسط پژوهشگران یک کشور و تعداد استنادات آنها به تنهایی نمی تواند پیشرفت و کیفیت علمی را نشان دهند، در دنیای علم شاخصی به نام شاخص «اچ» (H-index) طراحی شده است که کمیت و کیفیت مقالات را همزمان مورد سنجش قرار می دهد.
بر اساس آخرین داده های پایگاه اسکوپوس (مربوط به اسفندماه ۱۴۰۰) شاخص H ایران، برابر ۳۷۶ است و در جایگاه ۴۰ جهان قرار دارد.
همچنین در میان کشورهای منطقه نیز ایران از نظر شاخص H رتبه چهارم منطقه را به خود اختصاص می دهد و بعد از رژیم اشغالگر قدس، ترکیه و عربستان سعودی قرار می گیرد.
دیپلماسی علمی و همکاریهای علمی بین المللی
در سالهای اخیر سیاست گذاران به دیپلماسی علمی تاکید زیادی داشته اند و دستیابی به مرجعیت علمی و دیپلماسی علمی یکی از اولویت هایی است که وزارت علوم در دولت سیزدهم، تعریف کرده است.
دیپلماسی علمی استفاده از ظرفیت همکاریهای بین پژوهشگران کشورهای مختلف و مشارکت در حل مسائل علمی است. بوسیله دیپلماسی علمی و مشارکت علمی پژوهشگران، گوناگونی دارد که می توان به افزایش تفاهم متقابل در طرفین همکار و کاهش فاصله بین پژوهشگران، کاهش هزینه های پژوهشی، افزایش مهارت و دانش پژوهشگران، افزایش حوزه های میان رشته ای، کم رنگ شدن مرزهای جغرافیایی در پدیدآوری دانش و نگارش آثار علمی و... رسید. همین طور بررسی ها نشان داده است که تحقیقاتی که با همکاری بین المللی انجام می شوند، کیفیت بهتری دارند، رویت پذیری آنها بیشتر است و استنادهای بیشتری نیز دریافت می کنند.
بررسی آخرین آمار از وضعیت ایران از نظر همکاریهای علمی بین المللی در پایگاه وب آو ساینس نشان میدهد که پژوهشگران ایرانی در سال ۲۰۲۱ میلادی، ۲۴ هزار و ۴۵۶ اثر را با همکاری پژوهشگران کشورهای دیگر منتشر نموده اند و می توان اظهار داشت که میزان همکاری علمی بین المللی ایران ۳۹.۱۰ درصد است و بیشترین همکاری علمی پژوهشگران ایرانی، به ترتیب با آمریکا، چین و کانادا بوده است.
ثبت اختراع یا پتنت
در مسیر پژوهش تا فناوری، یکی از بخش های مهم که می تواند نشان دهنده جایگاه تحقیق و توسعه در کشورها باشد، تعداد «ثبت اختراع یا پتنت» است. تعداد پروانه های ثبت اختراع، علاوه بر قدرت علمی و فناوری کشورها، توان صنعتی آنها را نیز نشان میدهد.
سازمان جهانی مالکیت فکری «WIPO» بطور سالانه گزارشی از اظهارنامه های ثبت اختراع در کشورها را منتشر می کند. پروانه ثبت اختراع؛ مجموعه ای از حقوق انحصاری است که قانون برای کاربرد و اختراعات نو به افراد می دهد و این حق برای مدت زمان محدود بهره برداری تجاری از اختراع است.
بر اساس گزارش «سازمان جهانی مالکیت فکری» در سال ۲۰۲۱ درباره ی تعداد اظهارنامه های ثبت اختراع شرکتها در سال ۲۰۲۰ میلادی؛ ایران جایگاه ۲۰ را در بین ۱۳۷ کشور جهان دارد.
این گزارش نشان میدهد که در سال ۲۰۲۰ میلادی ایرانیها ۱۱ هزار و ۵۲۰ اظهارنامه ثبت کرده اند که ۱۱ هزار و ۳۹۶ اثر از آنها در دفترهای ایرانی ثبت اختراع و ۱۵۴ اثر از آنها در دفترهای کشورهای دیگر ثبت شده اند. همین طور ۶۳۴ اظهارنامه ای که در ایران ثبت شده اند، مخترعانی داشته اند که ساکن ایران نبوده اند.
بر اساس این گزارش؛ ایران از نظر ثبت اظهارنامه اختراع رتبه دوم را در بین کشورهای منطقه دارد.
شاخص جهانی نوآوری
در حوزه فناوری فاکتورهای زیادی که نشان دهنده وضعیت کشورها از نظر فناوری باشند، وجود ندارد و پژوهشگران حوزه سنجش علم و فناوری، بدنبال طراحی شاخص هایی دراین زمینه هستند. یکی از فاکتورهای کلیدی در رشد و توسعه کشورها، نوآوری است و یکی از گزارش های جهانی که با بهره گیری از شاخص ها و معیارهای متفاوت، وضعیت نوآوری در کشورها را مورد بررسی و مقایسه قرار می دهد، «شاخص جهانی نوآوری» است.
در گزارش شاخص جهانی نوآوری یا Global Innovation Index-GII فضای نوآوری و برون دادهای خلاق کشورها پایش و ارزیابی می شود. در شاخص جهانی نوآوری بیش از ۸۰ سنجه که در ۲۱ شاخص و ۷ بُعد تقسیم بندی می شوند، مورد بررسی قرار می گیرند. ۷ بُعد کلیدی این گزارش در مورد «نهادسازی»، «سرمایه انسانی و پژوهش»، «زیرساخت»، «پیشرفتگی بازار»، «پیچیدگی کسب وکار»، «برون داد دانش و فناوری» و «آثار خلاقانه» است. این گزارش بصورت سالانه توسط سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO) و با همکاری دانشگاه آمریکایی « Cornel» و موسسه فرانسوی« INSEAD» منتشر می شود.
بر اساس گزارش شاخص جهانی نوآوری در سال ۲۰۲۲ میلادی؛ ایران در جایگاه ۵۳ جهان قرار گرفته است. در این گزارش ۱۳۲ کشور ارزیابی و رتبه بندی شده اند. بررسی این گزارش نشان می دهند که جایگاه ایران در سنجه های بُعد «نهادسازی» پایین تر از دیگر ابعاد است و در بُعدهایی مانند پیشرفتگی بازار، آثار خلاقانه و برون داد دانش و فناوری، بهتر از دیگر ابعاد است.
تحلیل سامانه نِما ایرانداک درباب گزارش شاخص جهانی نوآوری در سال ۲۰۲۲ این است که جایگاه ایران در سنجه هایی که به علم و پژوهش پیوند دارند، بهتر از سنجه های وابسته به فضای کسب وکار و قانون گذاری است. همین طور روند جایگاه ایران در ابعاد مختلف نشان میدهد که پیشرفت ایران در سالهای قبل، در دو بعد پیشرفتگی بازار و آثار خلاقانه، قابل توجه بوده است. بهترین رتبه های ایران در سنجه «اظهارنامه های ثبت علایم تجاری» و پایین ترین رتبه ها نیز در سنجه «کیفیت قانون گذاری» بوده است.
بر اساس گزارش شاخص جهانی نوآوری در سال ۲۰۲۲؛ ایران در بین کشورهای منطقه رتبه ششم را بعد از کشورهای رژیم اشغال گر قدس، امارات متحده عربی، ترکیه، عربستان سعودی و قطر دارد. پنج کشور برتر جهان در این گزارش، سوئیس، آمریکا، سوئد، انگلستان و هلند هستند.
سهم تحقیق و توسعه از تولید ناخالص داخلی
یکی از فاکتورهای مهم برای رصد وضعیت پشتیبانی از پژوهش و فناوری، تقویت آن و ایجاد نظام هایی برای پشتیبانی از آن سهم تحقیق و توسعه از تولید ناخالص داخلی (GDP) است.
براساس داده های وب سایت Statista در سال ۲۰۲۲، مقایسه سهم بودجه تحقیق و توسعه (R&D) کشورها از تولید ناخالص داخلی (GDP) نشان میدهد که رژیم اشغالگر قدس با ۴.۸ درصد از تولید ناخالص داخلی، بیشترین هزینه را صرف تحقیق و توسعه می کند و بعد از آن کشورهای کره جنوبی، سوئیس، آلمان و سوئد، پنج کشور اول از نظر هزینه تحقیق و توسعه از تولید ناخالص داخلی هستند.
در سیاست های کلی علم و فناوری و اسناد بالادستی موجود در ایران، بر افزایش بودجه تحقیق و پژوهش تاکید شده و عنوان شده که بودجه این بخش تا آخر سال ۱۴۰۴، به حداقل چهار درصد تولید ناخالص داخلی برسد و سهم بودجه تحقیق و توسعه در بخش دولتی نیز معادل دو درصد پیش بینی شده است. همین طور در قانون برنامه ششم توسعه نیز میزان این شاخص برای پایان سال برنامه ششم توسعه؛ یعنی سال ۱۴۰۰، معادل ۱.۵ درصد هدف گذاری شده است.
عملکرد شاخص اعتبارات تحقیق و توسعه در سالهای مختلف، تغییرات سینوسی داشته و از ۰.۵۴ درصد در سال ۱۳۹۴ به ۰.۴۲ درصد در سال ۱۴۰۱ رسیده است. بالاترین میزان این شاخص در سال ۱۳۹۶ و میزان ۰.۷۵ درصد بوده است.
با وجود تاکید بسیار بر افزایش سهم تحقیق و توسعه از GDP، آمارها حاکی از این است که در ایران، این سهم حدودا نیم درصد است.
به گزارش جاوید شو به نقل از ایسنا، در سالهای اخیر، مسئولین و سیاست گذاران به موضوع نیازمحور و مسئله محور شدن پژوهش های تاکید زیادی می کنند و اصرار بر این دارند که تحقیقات باید برمبنای یک نیاز واقعی در کشور انجام شوند و تلویحاْ عنوان می شود که تحقیقاتی که کاربردی در فضای بیرون از دانشگاه و موسسه پژوهشی ندارند، بی فایده هستند.
بررسی های فاکتورهای مختلف که در این گزارش به تعداد اندکی از آنها اشاره شده است؛ نشان میدهد که پژوهشگران ایرانی با وجود محدودیت هایی که داشته اند، در بخش تحقیقات، بسیار خوش درخشیده اند و آمار تعداد انتشارات و استنادات مقالات گویای این وضعیت است ولی رسیدن به فناوری و توسعه با چالش هایی همراه بوده و در این بخش مشکلاتی وجود درد.
رسیدن به فناوری از راه تحقیق و پژوهش، محرک مهمی برای رشد اقتصادیست و اهمیت ارائه دستاوردهای پژوهشی به جامعه و صنعت نیز بر هیچ کسی پوشیده نیست. برای رسیدن به رشد اقتصادی نیازمند این هستیم که پژوهش به مرحله کاربرد و فناوری برسد؛ ولی توجه به این نکته نیز لازم است که بخش دولتی و بخش خصوصی نیز باید سهم خودرا به پژوهشگران و تحقیق و توسعه کشور بپردازند و هدایت و پشتیبانی از پژوهش ها، بر عهده سیاست گذاران و مسئولین است ولی بنظر می رسد که سیاست گذاران بجای آن که بدنبال راهی برای پرداخت بدهی های خود به بخش تحقیق و توسعه کشور باشند، راه پیدا کردن مشتری را به پژوهشگران نشان می دهند.
تحقیق و توسعه نیازمند، حمایت و سرمایه گذاری است. تا حالا نیز خیلی از پژوهشگران با دست خالی و برخی با پرداخت هزینه های تحقیق از جیب خودشان، افتخارات بزرگی به دست آورده اند. باتوجه به اینکه در سالهای اخیر هزینه های انجام پژوهش، تجهیز لابراتوار ها و تعمیر و نگهداری خیلی از دستگاهها افزایش چشم گیری داشته اند، بی گمان بدون حمایت ویژه از بخش پژوهش و فناوری، نه فقط مسیر دستیابی به فناوری هموارتر نمی گردد، بلکه باتوجه به سرمایه گذاری های هنگفتی که دیگر کشورهای منطقه مانند عربستان در این بخش داشته اند، بیم این وجود دارد که رتبه های علمی بین المللی که با خون دل پژوهشگران و پژوهشگران کشور به دست آمده نیز از دست برود.
شورای ملی علم و فناوری کاخ سفید ایالات متحده آمریکا در فوریه ۲۰۲۲ (بهمن ماه ۱۴۰۰)، در گزارشی لیستی از فناوری های حیاتی و نوظهور را اعلام نمود. حوزه های فناورانه «محاسبات پیشرفته»، «مواد مهندسی پیشرفته»، «فناوری های پیشرفته موتور توربین گازی»، «هوش مصنوعی»، «سیستم ها خودمختار و رباتیک»، «انرژی هدایت شده»، «فناوری های اقتصادی»، «تولید و ذخیره انرژی های تجدیدپذیر»، «هایپرسونیک»، «فناوری های اطلاعات کوانتوم» و «فناوری ها و سیستم های فضایی»؛ نمونه هایی از این فنآوری های حیاتی و نوظهور هستند.
به نظر می رسد مشکلاتی که در زمینه پیوند پژوهش و فناوری در کشور وجود دارد، همچون مضیقه بودجه و نحوه تامین مالی پژوهش و فناوری، ناشی از سیاستگذاری های نادرست در این حوزه می باشد. به همین دلیل لازم است سیاست گذاران و مسئولین حوزه پژوهش و فناوری در کنار حمایت های ویژه مالی و معنوی، با برنامه ریزی و اولویت بندی صحیح، حوزه های تحقیقاتی و فناورانه مورد نیاز در کشور را که به حل مسائل و گسترده شدن مرزهای دانش در این سرزمین کمک می نماید، ابلاغ کنند تا هم از هدر رفت منابع جلوگیری شود و هم شاهد دستیابی پژوهشگران به جایگاه های مختلف علمی و فناورانه باشیم.
منابع:
مجموعه گزارش های سامانه نِما؛ جایگاه علم، فناوری و نوآوری در ایران
گزارش تحلیلی «پژوهش و فناوری در لایحه بودجه سال ۱۴۰۱ کل کشور» مرکز پژوهش های توسعه و آینده نگری
گزارش «فهرست فناوری های حیاتی و نوظهور» شورای ملی علم و فناوری کاخ سفید
داده های سایت Statista
دانشنامه بریتانیکا
منبع: جاوید شو
این پست جاوید شو را پسندیدید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب