حواشی انتخاب پژوهشگران پر استناد در ایران؛

کاریکاتور پژوهشگران طلا و مس!

کاریکاتور پژوهشگران طلا و مس!

جاوید شو: جاوید شو: توجه نداشتن به عیار متفاوت لیست های مختلف پژوهشگران پر استناد، حواشی ای را بدنبال دارد که موجب کاریکاتوری شدن وضعیت علمی کشور می شود. سیاستگذاری علمی صحیح نیازمند ابزارهایی است که عیار متفاوت طلا و مس را به درستی شناسایی کند؛ نه آینه های محدب و مقعری که تصاویری کاریکاتوری از شرایط به ما نشان دهند.



به گزارش جاوید شو به نقل از ایسنا، علم سنجی و ارزیابی علم نگاهی است که در حدود نیم قرن گذشته مورد توجه قرار گرفته است. به همین دلیل در این سال ها فاکتورهای مختلفی برای ارزیابی بخش های مختلف اکوسیستم علم مانند مقالات، پژوهشگران، مؤسسه پژوهشی و دانشگاه ها و... تعریف شده است.

پژوهشگران به عنوان نیروی محرکه جامعه علمی از اهمیت زیادی برخوردار می باشند. یکی از راه های بررسی و ارزیابی کار پژوهشگران، بررسی خروجی کارهای علمی یا مقالات آنها است. تعداد مقالات و میزان استنادات مقالات دو شاخص مهمی هستند که می توانند کمیت و کیفیت کارهای علمی را نشان دهند.

دو پایگاه بین المللی که مقالات پژوهشگران در سراسر جهان را نمایه می کنند، WOS (web of science) و اسکوپوس هستند و بررسی مقالات نمایه شده در این دو پایگاه روشی برای ارزیابی کمیت و کیفیت کارهای علمی است.

در سالهای قبل مجامع علمی مختلف کشور، به تناوب آماری را از پژوهشگران پر استناد، پژوهشگران یک درصد برتر، پژوهشگران پر استناد یک درصد برتر و... اعلام می کنند و افراد معرفی شده در مراسم های مختلف مورد تجلیل قرار می گیرند. این تنوع لیست ها و شاخص ها سبب شد که ما در سلسله گفت وگوهایی، موضوع پژوهشگران پر استناد را مورد کنکاش قرار دهیم.

جدول زیر آخرین آمار رسمی اعلام شده درباب پژوهشگران پر استناد ایران را نشان می دهد:



فهرست پژوهشگران پر استناد

فهرست پژوهشگران پر استناد، فهرستی است که مؤسسه کلاریویت آنالیتیکس بصورت سالانه منتشر می کند و برای تهیه این لیست، مقالاتی که در ۱۰ سال قبل در پایگاه Web Of Science نمایه شده اند، بررسی می شود و آنها را برمبنای میزان استناد لیست می کند و مقالاتی که در یک درصد بالای این لیست قرار دارند را به عنوان مقالات پر استناد معرفی می کند. سپس نویسندگان این مقالات نیز در ۲۱ زمینه علمی مختلف تقسیم بندی می شوند و افراد از نظر تشابه اسمی، سرقت علمی، بدرفتاری دانشگاهی، خوداستنادی غیرمعمول و مقالات ریترکت شده و... مورد بررسی قرار می گیرند و مجدد افرادی که در یک درصد بالای این لیست قرار دارند، به عنوان پژوهشگران پر استناد معرفی می گردند.

رییس مؤسسه استنادی علوم و پایش علم و فناوری (ISC) از این لیست با عنوان «پژوهشگران یک دهم درصد» یاد می کند و می گوید که در این لیست یک در هزار پژوهشگران به نسبت جمعیت کل پژوهشگران انتخاب می شوند.

مؤسسه کلاریویت آنالیتیکس در سال ۲۰۲۲ حدود ۷ هزار پژوهشگر را از سراسر جهان در لیست پژوهشگران پر استناد یا Highly cited researchers قرار داده است و ۱۲ پژوهشگر با نشانی مؤسسات و دانشگاه های ایرانی در این لیست حضور دارند.

پژوهشگران یک درصد برتر و پژوهشگران پر استناد یک درصد برتر

مؤسسه کلاریویت آنالیتیکس، مقالات را از دیتابیسی به نام ESI (Essential Science Indicator) استخراج می کند. در این دیتابیس رتبه بندی پژوهشگران، مؤسسه ها، نشریات و مقالات وجود دارد. شیوه رتبه بندی این پایگاه این است که همه مقالات منتشرشده در بازه ۱۰ ساله برمبنای استناد ردیف می شوند و برای رتبه بندی پژوهشگران، مؤسسات و مقاله های پر استناد، یک درصد اول فهرست را برمی دارد و هر دو ماه یک دفعه این فهرست را آپدیت می کند.

لیست اعلامی این پایگاه بیش از ۱۰۰ هزار پژوهشگر از سراسر جهان را شامل می شود، ولی داده های آن به تفکیک کشورها و مؤسسه ها نیست و نمی توان بسادگی اظهار داشت که هر کشوری چند پژوهشگر یک درصد برتر دارد.

به همین دلیل مؤسسه استنادی علوم و پایش علم و فناوری (ISC) از اطلاعات این پایگاه استفاده می نماید و بعد از پالایش و بررسی پژوهشگرانی که با آدرس مؤسسات ایرانی در این پایگاه ثبت شده اند، آمار خودرا با عنوان «پژوهشگران پر استناد یک درصد برتر» ایران اعلام می کند.

بر اساس آخرین آمار اعلام شده از طرف معاون پژوهشی وزیر علوم؛ ۸۴۱ پژوهشگر ایرانی در زمره پژوهشگران پر استناد یک درصد برتر قرار دارند.

پژوهشگران دو درصد برتر (فهرست استنفورد)

در دو سال قبل آمار پژوهشگران دو درصد برتر (فهرست استنفورد)، نیز در کنار اخبار پژوهشگران یک درصد برتر قرار گرفته است و خیلی از دانشگاه ها و مراکز پژوهشی آمار خودرا در مورد پژوهشگران دو درصد برتر اعلام می کنند.

گروهی از پژوهشگران دانشگاه استنفورد با بهره گیری از داده های پایگاه اسکوپوس یک پایگاه داده به وجود آورده و شاخصی به نام شاخص استنادی مرکب تعریف کرده اند و برمبنای آن لیست پژوهشگران دو درصد برتر را اعلام می کنند. در این لیست که در ایران با نام «فهرست استنفورد» مشهور است، نام بیش از ۲۰۰ هزار پژوهشگر از سراسر جهان وجود دارد و برمبنای آخرین آمار، ۱۸۷۰ پژوهشگر ایرانی در لیست پژوهشگران ۲ درصد برتر استنفورد حضور دارند.

اعلام آمار پژوهشگران این لیست در ایران، با چالش ها و حواشی ای همراه بود. سال قبل بعد از اینکه تمام دانشگاه ها و مؤسسات پژوهشی اخباری در مورد آمار پژوهشگران دو درصد برتر خود اعلام کردند، مؤسسه استنادی علوم و پایش علم و فناوری (ISC) در یک گزارشی تفصیلی، روش شناسی لیست پژوهشگران دو درصد برتر (فهرست استنفورد) را مورد تحلیل و نقد قرار داد و عنوان نمود که لیست دانشگاه استنفورد در مورد پژوهشگران دو درصد برتر دارای اشکالاتی است و از دقت زیادی برخوردار نیست.

در این گزارش تحلیلی مواردی مانند آمار بالای «خود استنادی نویسندگان»، «تجمیع آمار مقالات و ارجاعات افراد با اسامی مشابه»، «حضور تعدادی از نویسندگان متهم به سوءرفتار علمی» و «عدم حضور تعدادی از برنده های جایزه نوبل در این فهرست»، به عنوان مهم ترین اشکالات وارده به لیست نویسندگان دو درصد برتر استنفورد عنوان شد.

چند روز پس از این گزارش دکتر غلامحسین رحیمی؛ معاون وقت پژوهش و فناوری وزارت علوم، با ابلاغ نامه ای به رؤسای دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی و مراکز پژوهشی در مورد لیست پژوهشگران دو درصد برتر اعلام نمود «اخیراً در رسانه های اجتماعی و وبگاه های مختلف فهرستی تحت عنوان دانشمندان دو درصد برتر جهان انتشار یافته است. باتوجه به پیگیری برخی دانشگاه ها و مؤسسات پژوهشی و نیز گزارش انتشار یافته مؤسسه استنادی علوم (ISC) و پایش علم و فناوری به اطلاع می رساند، فقط گزارش ها و لیست های مربوط به نظام ها و پایگاه های رتبه بندی پذیرفته شده در سطح ملی و یا بین المللی مورد تایید این معاونت است و هر گزارش یا فهرستی که توسط منابع غیر از این نظام ها و پایگاه ها در وبگاه دانشگاه ها و شبکه های خبری و اجتماعی اعلام می شود، قابل استناد نمی باشد».

با این وجود، امسال با تغییر مسئولان وزارت علوم و ISC، مجدد رویه تغییر نمود و اخبار پژوهشگران دو درصد برتر اعلام گردید و حتی بطور رسمی از طرف ISC اعلام گردید که ۱۸۷۰ پژوهشگر ایرانی در زمره پژوهشگران پر استناد ۲ درصد برتر دنیا قرار گرفته اند.

رییس پایگاه ISC در مورد این تغییر رویکرد به ایسنا اظهار داشت: ما با کارشناسی منابع و پایگاه های مرتبط در سطح جهانی و همین طور بررسی نقطه نظرات دانشگاه های کشور، متوجه شدیم که این لیست معتبر است. لازم به توضیح است که در چند سال اخیر دانشگاه های معتبر در سطح جهان نیز هم دانشمندان یک درصد و هم دو درصد خودشان را اعلام می کنند. بدین سبب از نظر ما این لیست مشکلی ندارد.

اما و اگرهای لیست های پژوهشگران پر استناد

در مورد هر یک از این لیست ها، اما و اگرهایی وجود دارد و پژوهشگران علم سنجی مختلف انتقاداتی را نسبت به روش شناسی و شیوه استخراج این لیست ها مطرح می کنند.
عدم امکان مقایسه بین کشورها

یکی از مسائلی که وجود دارد، این است که به غیر از لیست پژوهشگران پر استناد، دو لیست پژوهشگران پر استناد یک درصد برتر و دو درصد برتر بطور رسمی پژوهشگران را برمبنای کشور و یا مؤسسه اعلام نمی کنند؛ بنا بر این داده ها باید مجدد مورد تحلیل قرار گیرند.

دکتر عبدالرضا نوروزی چاکلی؛ متخصص علم سنجی و استاد دانشگاه شاهد در این مورد می گوید: بررسی پژوهشگران پراستناد، قسمتی از مطالعات علم سنجی است و هدف اصلی علم سنجی نیز همیشه روشن گری برای سیاست گذاران و برنامه ریزان علم و فناوری بوده است. این شاخص می خواهد به کشورها بگوید که در مقایسه با سایر کشورها، در هر یک از حوزه های موضوعی مثل شیمی، فیزیک، مهندسی و یا...، چه سهمی از پژوهشگران برتر بین المللی را در اختیار دارند و به این ترتیب، امکان مقایسه کشورها با یکدیگر را فراهم می آورد.

وی تاکید می کند که با مقایسه صحیح می توانیم بفهیم در چه سطحی قرار داریم. اگر در مقام مقایسه قرار نگیریم، ممکنست همیشه همه چیز خیلی خوب به نظر برسد! اما در نتیجه مقایسه صحیح و اصولی است که ضعف ها و قوت ها مشخص می شود و بر این اساس می توان در امتداد اتخاذ تصمیم ها و سیاست های صحیح پژوهشی گام برداشت و فهمید که در چه زمینه هایی چقدر جلوتر یا چقدر عقب تر هستیم؛ نقاط قوت ما در کدام بخش ها است؛ در چه بخش هایی موفقیت بیشتری داریم و در کدام بخش ها نیازمند سرمایه گذاری بیشتر هستیم؟ بدیهی است که برمبنای نتایج ارزیابی های مقایسه ای اگر نسبت به کشورهای دیگر، وضعیت بهتری داشتیم، می توانیم نتیجه بگیریم که موفق تر عمل کرده ایم.

این متخصص علم سنجی می گوید: اگر قرار باشد بررسی، محاسبه و کار مجددی در حوزه تعیین سهم پژوهشگران یک کشور صورت پذیرد، باید در ابتدا چنین محاسبه و بررسی مجددی روی تمامی پژوهشگران دنیا صورت گیرد و بر این اساس، سهم همه پژوهشگران بصورت مجدد محاسبه و تعیین شود.
وجود تشابهی اسمی در میان پژوهشگران

دکتر بهروز رسولی؛ عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) در مورد مشکل لیست پژوهشگران یک درصد برتر می گوید: در لیست پژوهشگران یک درصد برتر ممکنست پژوهشگرانی با اسامی مشابه وجود داشته باشند؛ ولی به سبب اینکه این فهرست بصورت دستی مورد ارزیابی قرار نمی گیرد، ممکنست نام و مقالات آنها با یکدیگر ادغام شود؛ بنا بر این نمی توان به رتبه بندی آنها مطمئن بود.

وی همین طور عنوان می کند که این دیتابیس نام پژوهشگران را بصورت اختصاری (فقط حرف اول اسم) نمایش می دهد و همین مشکلات دیگری به وجود می آورد. ممکنست نام دو پژوهشگر که شبیه هم است، به عنوان یک پژوهشگر ثبت شده باشد و مقالات آنها باهم ادغام شده باشد.

توجه نکردن به آمار خوداستنادی و سوءرفتارهای علمی

رسولی معتقد می باشد که لیست پژوهشگران یک درصد برتر، اصالت ندارد؛ ولی لیست پژوهشگران پر استناد یک شاخص کاملاً درست است که روش شناسی آن بسیار مستحکم است. در این لیست کسانی که خوداستنادی قابل توجه دارند، حذف می شوند. مقالاتی که به سبب مسائل اخلاقی ریترکت شده اند یا باز پس گرفته شده اند، حذف شده اند و بدین سبب روش شناسی آن بسیار معتبر است.

به گفته دکتر قاسم آزادی، عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی؛ وجود اسامی پرتکرار و مشابه، املاهای مختلف نگارشی نام افراد، تنوع وابستگی های سازمانی پژوهشگران در بازه زمانی نسبتاً طولانی ۱۰ ساله، همپوشانی و تنوع حوزه های پژوهشی، عدم استفاده برخی پژوهشگران از کد شناسایی پژوهشگر و وجود پژوهشگرانی با بیش از یک وابستگی سازمانی مواردی هستند که در لیست پژوهشگران یک درصد برتر به آن توجه نمی گردد. بنا بر این مؤسسه استنادی علوم و پایش علم و فناوری (ISC) یک سری فعالیت ها روی این داده ها (فهرست پژوهشگران یک درصد برتر) انجام می دهد و پردازش های مختلفی را جهت ابهام زدایی و یک دست سازی انجام داده و درنهایت فهرست افراد ایرانی وارد شده به این گزارش را منتشر می کند.

رییس مؤسسه ISC در مورد این انتقادات می گوید که «ما در ISC این پالایش را انجام می دهیم و هر گزارشی که می آید، وقت خیلی زیادی صرف می شود که اسامی تکراری، با آدرس های متفاوت و... بررسی و پایش شوند».

وی در پاسخ به این شبهه که ISC فقط پژوهشگران یک درصد و دو درصد ایران را پایش می کند و به همین خاطر ما چشم اندازی از وضعیت جهانی خود نداریم و همین، قابلیت مقایسه با دیگر کشورها را از ما می گیرد، اظهار داشت: بااینکه آمار تمام کشورها از نظر تعداد دانشمندان در این پروسه توسط ISC احصا می شود، ولی در این بخش ما فقط مشخصات پژوهشگرانی که آدرس مؤسسات و دانشگاه های ایران را دارند، استخراج می نماییم. هر کشوری نیز برای خودش این کار را انجام می دهد. برای مثال ترکیه، ژاپن و... درمورد دانشگاه های کشور خودشان این کار را انجام می دهند.

رویکرد واحدی در مورد پژوهشگران پر استناد وجود ندارد

واضح است که پژوهشگران پر استناد، جزو بالاترین پژوهشگرانی هستند که توانسته اند در زمینه علمی خود باکیفیت ترین مقالات را عرضه کنند و در اهمیت معرفی و تشویق این پژوهشگران هیچ شک و شبهه ای نیست؛ ولی نکته مهم آنست که باید شاخص مناسبی برای شناسایی این پژوهشگران داشت. بنظر می رسد حتی در میان مسئولین نیز رویکرد واحدی برای شناسایی، معرفی و تقدیر از پژوهشگران پر استناد وجود ندارد.

حتی گاهی بنظر می رسد برخی مسئولین و برخی دانشگاه ها و مراکز پژوهشی از مفهوم پژوهشگران پر استناد و ارزش متفاوت پژوهشگرانی که در لیست یک درصد و دو درصد حضور دارند، اطلاع درستی ندارند و پژوهشگران دو درصد را بالاتر از پژوهشگران یک درصد برتر می دانند.

به همین دلیل در کنار اطلاع رسانی آمار، باید همیشه در مورد ارزش این شاخص ها نیز اطلاع رسانی کرد و عیار متفاوت شاخص ها را گوش زد کرد و تاکید داشت که این آمار نشان دهنده چه چیزی هستند و چه چیزی را نشان نمی دهند تا تفاوت طلا و مس های جامعه علمی مشخص شود!

با سرمایه گذاری اندک نمی توان به دستاوردهای بزرگ رسید

هیچ شکی نیست که پژوهشگران در ایران، همیشه با دست خالی و با کم ترین حمایت های مالی و تجهیزاتی به دستاوردهای بزرگ رسیده اند. تناسب بودجه های پژوهشی نحیف و دستاوردهای بزرگ علمی پژوهشگران ایران در تعداد مقالات و استنادات آنها حاکی از این است که بار این دستاوردهای علمی همیشه بر دوش پژوهشگران و دانشجویان بوده است که با کم ترین چشم داشت به فعالیت علمی پرداختند. ما نیازمند این هستیم که واقعیت ها را مطرح نماییم و تاکید نماییم که بیش از این نمی توان با سرمایه گذاری اندک، به دستاوردهای بزرگ رسید. آمار مهاجرت نخبگان و همین طور تفاوت آمار پژوهشگران پر استناد ایران و عربستان، تنها نمونه ای از این واقعیت ها هستند.

بیشتر بخوانید:

در سال های آتی ما باید منتظر توقف و کاهش شتاب رشد علمی گذشته باشیم

اگر چه که بگفته پایگاه استنادی علوم و پایش علم و فناوری (ISC)؛ پژوهشگران پر استناد عربستان، «نیابتی» هستند و ملیت آنها مربوط به کشورهای دیگر است؛ ولی بنظر می رسد سرمایه گذاری های علمی برخی کشورهای منطقه همچون عربستان، در آینده تاثیرات بزرگی خواهد داشت.

بیشتر بخوانید:

عربستان از دانشمندان نیابتی استفاده می کند

از کاریکاتوری شدن وضعیت علمی جلوگیری کنیم

موضوع مهم دیگر این است که مقاله؛ تنها یکی از خروجی های پژوهش و مقاله پر استناد داشتن؛ یکی از خاصیت های پژوهشگر خوب و نمونه است. بنا بر این نباید در کنار توجه به پر استنادی مقالات، موضوعات دیگری مانند اثرگذاری کارهای علمی را فراموش کرد.

امروزه در علم سنجی فاکتورهای جدیدی جهت بررسی کیفیت و اثرگذاری کارهای علمی پژوهشگران در سطوح مختلف معرفی شده اند. بنا بر این از مراکزی مانند پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک)، پایگاه استنادی علوم و پایش علم و فناوری (ISC) و مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور به عنوان مراجع پایش وضعیت علمی ایران و پژوهشگران انتظار می رود ابتدا با هم اندیشی به رویکرد واحد و با کم ترین خطا، برای شناسایی پژوهشگران پراستناد ایران برسند تا علاوه بر تشویق پژوهشگران و ایجاد شور و طراوت در جامعه علمی کشور، بتوان چشم انداز مناسبی در مورد جایگاه علمی ایران به دست آورد. سپس شاخص ها و معیارهای جدیدی را برای معرفی پژوهشگران مؤثرتر و پژوهش های اثرگذار در کشور تعریف کنند تا مردم جامعه نیز از تاثیر تحقیقات در زندگی خود آگاه شوند.

طبیعی است که هیچگاه یک شاخص و یک آمار نمی تواند بیان گر تمامی جنبه های یک موضوع باشد؛ ولی شایسته است هر یک از نهادهایی که به اعلام آمار و فاکتورهای مختلف می پردازد، در گزارش های خود با شفافیت کامل، زوایای پنهان و جنبه های مثبت و منفی را نیز اعلام کنند. تا از ایجاد انتظارهای بی جا و کاریکاتوری شدن وضعیت علمی کشور جلوگیری شود. سیاستگذاری علمی صحیح نیازمند گزارش ها و آمارهایی است که وضعیت علمی کشور را همراه با نقاط مثبت و منفی نشان دهد؛ ابزارهایی می خواهد که طلا و مس را به درستی شناسایی کند؛ نه آینه های محدب و مقعری که تصاویری کاریکاتوری از شرایط به ما نشان دهند.





منبع:

1401/10/15
21:34:52
5.0 / 5
475
تگهای خبر: برنامه , سیستم , كیفیت , متخصص
این پست جاوید شو را پسندیدید؟
(1)
(0)

تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب
لطفا شما هم نظر دهید
= ۶ بعلاوه ۴
جاوید شو جاوید شو